اشعه UV چیست؟

خواندن این مطلب 7 دقیقه زمان میبرد

نور خورشید منبع حیات و گرماست و قرار گرفتن در معرض آن می‌تواند حس خوشایندی از سرزندگی را به ما منتقل کند. اما در دل این پرتوهای حیات‌بخش، نوعی انرژی نامرئی به نام اشعه UV یا فرابنفش وجود دارد که می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامتی ما باشد. این تشعشعات، با وجود نامرئی بودن، قدرتی دارند که از سطح پوست عبور کرده و به ساختارهای سلولی بدن آسیب‌های عمیق و گاهی جبران‌ناپذیری وارد کنند. درک صحیح ماهیت این اشعه، شناخت انواع آن و آگاهی از تاثیرات مخربش بر پوست و چشم، اولین و مهم‌ترین قدم برای محافظت از خود در برابر خطرات پنهان اما همیشگی آن است.

پرتو فرابنفش (UV) چیست؟

پرتو فرابنفش (Ultraviolet) یا به اختصار UV، نوعی تابش الکترومغناطیسی است که از خورشید ساطع می‌شود و طول موجی کوتاه‌تر از نور مرئی و بلندتر از اشعه ایکس دارد. به همین دلیل، چشم انسان قادر به دیدن آن نیست. این انرژی نامرئی، بسته به طول موجش، به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام تاثیرات متفاوتی بر روی موجودات زنده و به ویژه بدن انسان دارند. اگرچه لایه اوزون بخش قابل توجهی از این تشعشعات مضر را فیلتر می‌کند، اما مقداری از آن به سطح زمین می‌رسد و می‌تواند به DNA سلول‌های پوست آسیب رسانده و منجر به مشکلات جدی سلامتی شود پس حتما خرید ضد آفتاب مناسب و استفاده منظم ضروری است.

انواع اصلی اشعه UV

شناخت تفاوت‌های بین انواع اشعه فرابنفش برای درک بهتر خطرات و انتخاب روش‌های محافظتی مناسب، ضروری است. این اشعه‌ها بر اساس طول موج و میزان انرژی‌شان دسته‌بندی می‌شوند.

اشعه UVA

اشعه UVA حدود ۹۵٪ از کل پرتوهای فرابنفشی را تشکیل می‌دهد که به سطح زمین می‌رسند. این نوع اشعه طول موج بلندتری دارد و به همین دلیل قادر است به لایه‌های عمیق‌تر پوست (درمیس) نفوذ کند. UVA عامل اصلی پیری زودرس پوست است؛ چرا که با آسیب رساندن به فیبرهای کلاژن و الاستین، باعث ایجاد چین و چروک، لکه‌های تیره و از دست رفتن خاصیت ارتجاعی پوست می‌شود. این اشعه در تمام طول روز و حتی در روزهای ابری و از پشت شیشه نیز قدرت نفوذ داردحتما از کلاه مردانه لبه دار استفاده کنید تا آسیب هارا به حداقل برسانید.

اشعه UVB

اشعه UVB طول موج کوتاه‌تر و انرژی بیشتری نسبت به UVA دارد. این اشعه به لایه‌های سطحی پوست (اپیدرم) آسیب می‌رساند و عامل اصلی آفتاب‌سوختگی، قرمزی و تاول‌های پوستی است. مهم‌تر از آن، UVB با آسیب مستقیم به DNA سلول‌های پوست، نقش کلیدی در ایجاد اکثر سرطان‌های پوست ایفا می‌کند. شدت تابش این اشعه در ساعات میانی روز (بین ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر) و در فصول گرم سال بیشتر است. لایه اوزون بخش زیادی از آن را جذب می‌کند، اما مقدار باقیمانده برای آسیب‌رسانی کافی است.

اشعه UVC

این نوع اشعه، کوتاه‌ترین طول موج و بیشترین انرژی را دارد و به همین دلیل خطرناک‌ترین نوع پرتو فرابنفش محسوب می‌شود. خوشبختانه، لایه اوزون اتمسفر زمین به طور کامل اشعه UVC را جذب کرده و مانع از رسیدن آن به سطح زمین می‌شود. بنابراین در شرایط عادی، نگرانی بابت قرار گرفتن در معرض UVC طبیعی وجود ندارد. منابع مصنوعی مانند برخی لامپ‌های ضدعفونی‌کننده یا دستگاه‌های جوشکاری می‌توانند این اشعه را تولید کنند که تماس با آن‌ها نیازمند حفاظت شدید است.

منابع تولید کننده اشعه UV

اگرچه خورشید اصلی‌ترین و قدرتمندترین منبع طبیعی اشعه UV است، اما منابع مصنوعی نیز وجود دارند که این پرتوها را ساطع می‌کنند و باید نسبت به آن‌ها آگاه بود:

تخت‌های برنزه‌کننده (سولاریوم): این دستگاه‌ها مقادیر بالایی از اشعه UVA و گاهی UVB را برای برنزه کردن مصنوعی پوست ساطع می‌کنند و استفاده از آن‌ها خطر ابتلا به سرطان پوست، به ویژه ملانوما را به شدت افزایش می‌دهد.
لامپ‌های جوشکاری: قوس الکتریکی در فرآیند جوشکاری، پرتوهای شدید UV تولید می‌کند که می‌تواند در عرض چند دقیقه باعث سوختگی شدید پوست و آسیب جدی به چشم شود.
لامپ‌های بخار جیوه: در برخی مصارف صنعتی و روشنایی‌های قدیمی‌تر استفاده می‌شوند و مقداری UV ساطع می‌کنند.
لامپ‌های ضدعفونی‌کننده UV: از این لامپ‌ها برای استریل کردن آب، هوا و سطوح در محیط‌های پزشکی و صنعتی استفاده می‌شود که قرارگیری مستقیم در معرض نور آن‌ها بسیار خطرناک است.

تاثیرات مخرب UV بر پوست

پوست به عنوان اولین سد دفاعی بدن، بیشترین آسیب را از اشعه فرابنفش می‌بیند. این آسیب‌ها طیف وسیعی از مشکلات، از موارد جزئی تا بیماری‌های کشنده را در بر می‌گیرد.

آفتاب‌سوختگی: شایع‌ترین و فوری‌ترین اثر قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه UVB است. علائم آن شامل قرمزی، درد، تورم و در موارد شدید، تاول می‌شود که باید سریعا به فکر درمان آفتاب سوختگی باشید.
پیری زودرس پوست (Photoaging): تماس مداوم با اشعه UVA ساختار کلاژن و الاستین پوست را تخریب می‌کند. این فرآیند منجر به ایجاد چین‌وچروک‌های عمیق، افتادگی پوست، لکه‌های قهوه‌ای (لکه‌های پیری) و ایجاد بافتی خشن و چرمی‌شکل برای پوست می‌شود.
سرطان پوست: خطرناک‌ترین پیامد تماس طولانی‌مدت با اشعه UV، آسیب به DNA سلولی و ایجاد جهش‌های سرطانی است. سه نوع اصلی سرطان پوست عبارتند از: کارسینوم سلول بازال (BCC)، کارسینوم سلول سنگفرشی (SCC) و ملانوما که تهاجمی‌ترین و کشنده‌ترین نوع آن است.
تضعیف سیستم ایمنی پوست: اشعه UV می‌تواند عملکرد سلول‌های ایمنی موجود در پوست را سرکوب کند. این امر توانایی بدن برای مقابله با عفونت‌ها و همچنین شناسایی و نابودی سلول‌های سرطانی اولیه را کاهش می‌دهد.

خطرات اشعه UV برای چشم

چشم‌ها نیز همانند پوست، به شدت به پرتوهای فرابنفش حساس هستند و عدم محافظت از آن‌ها می‌تواند منجر به آسیب‌های دائمی شود.

آب مروارید (Cataract): قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض اشعه UVB یکی از عوامل اصلی کدر شدن عدسی چشم یا همان آب مروارید است که منجر به کاهش بینایی و در نهایت نابینایی می‌شود.
ناخنک چشم (Pterygium): این عارضه به صورت رشد یک بافت گوشتی از سمت سفیدی چشم بر روی قرنیه ظاهر می‌شود که می‌تواند بینایی را مختل کرده و نیاز به جراحی داشته باشد.
فوتوکراتیت یا برف‌کوری: این عارضه نوعی آفتاب‌سوختگی دردناک قرنیه چشم است که بر اثر قرار گرفتن در معرض تابش شدید UV (مثلا در محیط‌های برفی یا کنار دریا) ایجاد می‌شود و علائمی مانند درد شدید، اشک‌ریزش و تاری دید دارد.
مطلب مرتبط:علائم گرمازدگی

شاخص UV چیست؟

شاخص فرابنفش یا UV Index یک معیار بین‌المللی برای سنجش شدت تابش اشعه UV در یک مکان و زمان مشخص است. این شاخص که معمولا در گزارش‌های هواشناسی اعلام می‌شود، به افراد کمک می‌کند تا اقدامات حفاظتی لازم را متناسب با میزان خطر انجام دهند.

سطح شاخص UV	میزان خطر	توصیه‌های حفاظتی
۰ تا ۲	پایین (Low)	خطر حداقلی است. در صورت تمایل می‌توانید از عینک آفتابی استفاده کنید.
۳ تا ۵	متوسط (Moderate)	در صورت قرار گرفتن طولانی در فضای باز، از کرم ضدآفتاب، کلاه و عینک استفاده کنید.
۶ تا ۷	بالا (High)	محافظت ضروری است. از ضدآفتاب (SPF 30+)، لباس پوشیده، کلاه لبه‌پهن و عینک آفتابی استفاده کنید.
۸ تا ۱۰	بسیار بالا (Very High)	محافظت کامل الزامی است. از قرار گرفتن در معرض آفتاب در ساعات اوج (۱۰ تا ۱۶) خودداری کنید.
۱۱ به بالا	شدید (Extreme)	پوست و چشم بدون محافظت در عرض چند دقیقه آسیب می‌بینند. تا حد امکان در خانه بمانید.

راهکارهای کلیدی محافظت از بدن

خوشبختانه با رعایت چند اصل ساده اما مهم، می‌توان تا حد زیادی از آسیب‌های ناشی از اشعه UV جلوگیری کرد.

۱- استفاده صحیح از ضدآفتاب

انتخاب یک کرم ضدآفتاب با طیف وسیع (Broad-Spectrum) که هم در برابر UVA و هم UVB محافظت کند، ضروری است. از ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰ استفاده کرده و آن را ۱۵ تا ۳۰ دقیقه قبل از خروج از منزل به تمام نواحی در معرض دید پوست بمالید. تمدید ضدآفتاب هر دو ساعت یک‌بار، و بلافاصله پس از شنا یا تعریق شدید، بسیار مهم است.

۲- پوشش مناسب لباس

لباس‌ها یک سد فیزیکی عالی در برابر اشعه UV هستند. لباس‌های آستین بلند، شلوارهای بلند و پارچه‌هایی با بافت متراکم و رنگ تیره، محافظت بیشتری ایجاد می‌کنند. برخی لباس‌ها دارای برچسب UPF (فاکتور محافظت در برابر فرابنفش) هستند که میزان محافظت آن‌ها را مشخص می‌کند.

۳- استفاده از کلاه و عینک

یک کلاه با لبه پهن (حداقل ۷ سانتی‌متر) می‌تواند از صورت، گوش‌ها و گردن شما محافظت کند. عینک آفتابی زنانه نیز برای سلامت چشم‌ها حیاتی است. عینکی را انتخاب کنید که ۱۰۰٪ پرتوهای UVA و UVB را مسدود کند (به دنبال برچسب UV400 باشید).

۴- محدود کردن زمان قرارگیری در معرض آفتاب

سعی کنید در ساعات اوج تابش خورشید، یعنی بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعد از ظهر، کمتر در فضای باز باشید و فعالیت‌های خود را به ساعات اولیه صبح یا اواخر بعد از ظهر موکول کنید. به یاد داشته باشید که سایه، دوست شماست.

۵- آگاهی از سطوح بازتابنده

آب، شن، برف و حتی بتن می‌توانند اشعه UV را بازتاب داده و میزان دریافتی شما را افزایش دهند. در این محیط‌ها نیاز به محافظت بیشتری دارید، حتی اگر در سایه باشید.

باورهای غلط درباره اشعه UV

اطلاعات نادرست زیادی در مورد اشعه UV وجود دارد که می‌تواند منجر به رفتارهای پرخطر شود.

“در روزهای ابری نیازی به ضدآفتاب نیست.” کاملا غلط است. تا ۸۰٪ از اشعه UV می‌تواند از ابرها عبور کند و به پوست شما آسیب برساند.
“پوست تیره دچار آفتاب‌سوختگی یا سرطان پوست نمی‌شود.” نادرست است. اگرچه ملانین بیشتر در پوست‌های تیره مقداری محافظت طبیعی ایجاد می‌کند، اما این افراد نیز در معرض خطر پیری زودرس و سرطان پوست، به ویژه انواع تهاجمی‌تر آن هستند.
“برنزه کردن اولیه (Base Tan) از پوست محافظت می‌کند.” برنزه شدن محافظت بسیار ناچیزی (معادل SPF حدود ۳) ایجاد می‌کند که برای جلوگیری از آسیب‌های بعدی کافی نیست.
“داخل خودرو از اشعه UV در امان هستم.” شیشه‌های جانبی خودرو معمولا اشعه UVB را مسدود می‌کنند اما بیشتر اشعه UVA از آن‌ها عبور می‌کند. به همین دلیل رانندگان اغلب در سمت چپ صورت و بازوی خود علائم پیری بیشتری نشان می‌دهند.

نتیجه‌گیری

اشعه فرابنفش یک عامل محیطی قدرتمند و نامرئی است که تاثیرات تجمعی و بلندمدت بر سلامت پوست و چشم دارد. درک تفاوت بین اشعه‌های UVA و UVB، شناخت منابع طبیعی و مصنوعی آن و آگاهی از خطراتی مانند پیری زودرس، آب مروارید و سرطان پوست، برای هر فردی ضروری است. خوشبختانه، با اتخاذ رویکردی هوشمندانه و پیشگیرانه که شامل استفاده منظم از کرم ضدآفتاب، پوشش مناسب، استفاده از کلاه و عینک آفتابی و محدود کردن حضور در ساعات اوج تابش است، می‌توان به طور موثری از خود در برابر این خطرات محافظت کرد و از مزایای نور خورشید با خیال راحت بهره‌مند شد و حتما به نکاتی که در این مجله شاپ پلاس گفتیم توجه کنید.